Izdavač: Bilten
Autor: Pisarri Milovan
Živorad Jovanović, poznatiji kao Žikica Jovanović Španac, bio je Valjevac, Srbin po nacionalnosti, ali pre svega komunista. U vreme kad je u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca Komunistička partija bila zabranjena i njeni pripadnici hapšeni, izbačen je iz Valjevske gimnazije jer je širio marksističke ideje. U Beogradu, gde je nastavio školovanje i upisao Jugoslovensku knjževnost na Filozofskom fakultetu, učestvovao je u raznim studentskim demonstracijama u onim godinama kad je politički sistem opasno počeo da klizi ka fašističkom iskušenju. Sa dvadesetdve godine pridružio se dobrovoljcima koji su se u Španiji borili protiv generala Franka i njegove klerofašističke vojske. 7. jula 1941. godine kao politički komesar Rađevske partizanske čete upucao je predstavnika kvislinške komesarske vlade Milana Aćimovića u selu Bela Crkva, nedaleko od Krupnja. Sa Valjevskim partizanskim odredom učestvovao je u svim borbama u zapadnoj Srbiji sve do sloma Užičke Republike; posle povlačenja glavnine partizanskih snaga u Sandžak i Bosnu, postao je član štaba Grupe partizanskih odreda zapadne Srbije i neprekidno nastavio borbu protiv okupatora i kvislinga. 13. marta 1942. godine, sa 27 godina, ubijen je u borbi sa četnicima u selu Radanovcu kod Kosjerića. 6. jula 1945. godine proglašen je za narodnog heroja, a 7. jul je simbolički izabran kao Dan ustanka naroda Srbije.
Sedamdesetčetvrta godišnjica od početka antifašističke borbe u Jugoslaviji je odličan trenutak ne samo da se tih događaja setimo, nego da se pokrene razmišljanje o suštini antifašizma. Naime, naročito poslednjih dvadesetpet godina, odnosno od nestanka Sovjetskog saveza i tokom postepenog zauzimanja celokupnog evropskog političkog prostora od strane sadašnjeg oblika kapitalizma – neoliberalizma, sam pojam antifašizam je znatno promenio svoje lice. Zamislimo na primer, da li je pre pada Sovjetskog saveza bilo moguće govoriti o pomirenju pobednika i poraženih iz Drugog svetskog rata, o izjednačavanju totalitarizama, ili o rehabilitaciji ratnih zločinaca i njihovom unapređenju među redove antifašista?
Ništa od toga nije bilo moguće, i to sa razlogom. To je ono o čemu treba danas razmisliti ako hoćemo da raznim obeležavanjima vezanim za Drugi svetski rat, a tu su pre svega sedamdeseta godišnjica pobede nad fašizmom i Dan ustanka, damo jasan politički smisao, a ne formalno-folklorni kostim kakav je viđen u Moskvi i Beogradu (ali i drugde), gde besne antikomunističke vlade paradiraju ističući komunističke simbole, a istovremeno sprovodeći najsurovije neoliberalne i nacionalističke prakse.
Opozicija fašizmu postoji od samog nastanka fašizma. Ipak, možda bi bilo bolje reći da je fašizam nastao, između ostalog, kao reakcija onim ideologijama koje su pretile da kapitalistički poredak, zajedno sa svim ostalim načinima vladanja koji se temelje na eksploataciji čoveka nad čovekom, zbrišu sa svetske političke karte. Kad se fašistički pokret pojavio u martu 1919. godine u Milanu, Musolini i njegove pristalice nisu imali jasan politički program nego samo propagande parole uglavnom revolucionarnog karaktera (opšte pravo glasa i za žene, parcijalna ekspropriacija, radni dan od 8 sati, samoupravljanje, snažan antiklerikalizam); jedino je antiboljševizam bio jasno prisutan u svim njhovim govorima. Tada su fašisti učestvovali u uličnim borbama protiv socijalista a zajedno sa nacionalistima, i često uz podršku policijskih vlasti. Dve godine kasnije, dugogodišnji prvi čovek liberalne stranke i više puta predsednik italijanske vlade Đovani Đoliti (Giovanni Giolitti) podržaće Musolinijevu fašističku stranku (osnovanu kao stranku tek 1921. godine) da postane deo vladajuće klase u okviru velike koalicije koja je uključila i liberalnu stranku, verujući da je to jedini način da se pobedi socijalistička opasnost. Srednja i viša klasa su odigrale u tom trenutku odlučujuću ulogu, jer su Musolinija i fašiste postavili kao svoje zaštitnike i čuvare. Marš na Rim 1922. godine je samo potvrdio isti stav: kralj je onemogućio vojsci da interveniše protiv crnokošuljaša koji su se približavali glavnom gradu, navodno kako bi izbegao „građanski rat“.
Đoliti, za razliku od kralja, grešku će ubrzo shvatiti: 1924. godine dok će večina liberala preći u fašističku stranku, profilisaće se kao protivnik fašizma. Bilo je naravno kasno. Liberali su u fašizmu našli sigurno utočište i garanciju za budućnost, pa nisu nikako hteli da odstupe. Nekoliko godina kasnije (1929) biće potpisan i sporazum (konkordat) sa Vatikanom, koji je u Italiji bio oduvek veoma važan faktor odlučivanja i usmeravanja političkih naklonosti svojih vernika. U spoljnoj politici Musolini je dvadesetih i tridesetih godina nastavio kampanje u Africi – Etiopiji i Libiji, sa masovnim zločinima počinjenim nad civilima i nikad priznatim u Italiji – te zločine je započela liberalna Italija pre Prvog svetskog rata: fašistički kolonijalizam je bio svakako snažniji i rasistički mnogo vidljiviji, ali suštinski se nije razlikovao od onog iz prethodnog perioda.
U tom periodu predstavnici drugih stranaka, naročito socijalisti i komunisti, bili su snažni borci protiv fašizma i svih onih koji ga podržavaju. Tu borbu su privremeno izgubili 1925. godine, a dobar deo njih je iz Italije pobegao. Krajem dvadesetih i početkom tridesetih godina njihova aktivnost se odvija uglavnom u Parizu, koji je sve brže i brže postajajo utočište i za nemačke antifašiste koji će od 1933. početi da beže ispred nacističkih progona. Politička ubeđenja su i dalje raznolika, iako još uvek preovladavaju komunističke i socijalističke parole. To se neće promeniti ni sledećih godina, kad isti italijanski antifašisti masovno prelaze u Španiju u borbi protiv fašizma, dok Musolini sa druge strane šalje desetine hiljada svojih crnokošuljaša i vojnika u podršci generalu Franku.
Te političke podele će biti još vidljivije posle 8. septembra 1943. i kapitulacije Italije, kad prve grupe partizana započnu takozvanu „Rezistencu“ (Resistenza, otpor). Njihova organizacija će biti temelj buduće italijanske Republike: jedinice imaju vrlo eksplicitan politički karakter, jer su upravo organizovane od strane tada ilegalnih političkih stranaka – tu su pre svega komunisti, socijalisti, ali i katolici odnosno pristalice Narodne stranke (Partito popolare) sve do monarhista i nacionalista. Bio je i ogroman broj vojnika koji su do 8. septembra disciplinovano slušali naređenja fašističkih vođa, naročito u okupiranim teritorijama, i koji su oružje odjedanput okrenuli protiv dotadašnjeg nemačkog saveznika. Postojalo je takođe i ono što bi se danas moglo definisati kao „pasivni otpor“: desetine, stotine hiljada italijanskih vojnika koji su, odbijajući da nastave rat pod zastavama Musolinijeve Italijanske Socijalne Republike, internirani u nacističkim logorima. Mnogi od njih su tu i ostavili svoje kosti.
Sve u svemu, ono što ovde vredi istaći jeste da fašizam nije doživeo ozbiljne poteškoće sve dok nije počeo da gubi Drugi svetski rat: problem, naime, nije bio sam ulazak u rat ili imperijalistički pohod na Balkanu, u Africi i u Rusiji, nego činjenica da je taj rat doneo ogromne ljudske i materijalne gubitke i veliko siromaštvo u celoj zemlji, kao i savezništvo sa nacističkom Nemačkom koje je ubrzo postalo prilično nesavladivo, naročito u odnosima sa katoličkom crkvom. Vrlo jednostavno, da Italija nije ušla u rat, i to zajedno sa nacistima, Musolini bi verovatno nesmetano vladao još mnogo godina, upravo kao Franko u Španiji. Liberali, monarhisti, katolici ne bi nikad uzeli oružje u ruke i uperili ga protiv fašizma, jer bi on bio i dalje zaštitnik od komunističke opasnosti. Jedini protivnici bi ostali predstavnici antikapitalističkih pozicija, pre svega komunisti, koje je međutim Musolini vrlo uspešno odavno uspeo da udalji, ili pak da „pripitomi“.
Šta reći ako se pak, govoreći o antifašističkoj borbi, uzme u obzir francuski pokret otpora? Poznati general De Gol, koji je bio na čelu antifašističke borbe, a još više i general Žiro, bili su vrlo nacionalistički i antikomunistički nastrojeni. Njihova se politika nije distancirala od kolonijalne podele sveta, a ipak su bili borci za slobodu protiv nacista. U Poljskoj, Armija Krajova (Domovinska armija) je brojala više desetina hiljada boraca koji su bili verni poljskoj vladi u egzilu, a istovremeno odlučni protivnici Sovjetskog saveza, za razliku od Armije Ludove (Narodna armija) koja je bila neka vrsta moskovske produžene ruke. Armija Krajova je nanela značajne gubitke nemačkim snagama, pa je neki smatraju kao najvećim pokretom otpora u Evropi. Ipak, ulazak sovjetskih jedinica na teritoriju Poljske značio je i njen kraj. Nad njenim borcima su staljinističke snage sprovele ogromnu represiju.
Sličnih primera, gde se pokreti otpora razvijaju kao borba protiv nemačkog okupatora dok su njihova politička opredeljenja raznolika, ima dosta. Ipak, koliko god bogohulno zvučalo, bilo bi dobro naglasiti da to ne znači nužno da su se borili protiv fašizma i nacizma, nego protiv okupatora koji je u tom trenutku bio fašista ili nacista. Drugim rečima: borba za oslobođenje je nešto tipično za svaki rat u kojem jedna sila okupira drugu državu, ili gde usled višegodišnje ili viševekovne okupacije jedan narod se samoroganizuje i pokrene borbu protiv ugnjetača. Skoro uvek u istoriji pripadnici jednog naroda su se organizovali i ustali protiv okupatora, naročino u XIX veku i u ratovima za oslobođenje i ujedinjenje nacionalnih država – na Balkanu, u Italiji itd. Kad je Srbija u pitanju, kako ne spomenuti Toplički ustanak 1917. godine, kad je mala frakcija oficira i vojnika srpske vojske uspela da organizuje u okupiranoj zemlji opštenarodni ustanak, zbog čega su Austrougari, a naročito Bugari reagovali masovnim odmazdama nad civilima.
U pitanju su svakakako pokreti otpora, pokreti za oslobođenje, koji međutim ne moraju da imaju političku konotaciju sem – želja za uspostavljanje svoje države. To je i slučaj mnogih pokreta otpora u Drugom svetskom ratu, uključujući i pomenute: borili su se da oslobode svoje zemlje od okupatora, ali nisu nikad ušli u suštinski obračun sa nacističkom i fašističkom ideologijom.
Sličan je slučaj ako uzmemo u obzir države koje su se borile i koje su na kraju pobedile nacističku Nemačku i njene saveznike. Velika Britanija i SAD pre svega, bile su na čelu te borbe u svojstvu nezavisnih država, sa svojim vojskama i radnom snagom angažovanom u pozadini u proizvodnji oružja i municija. Ipak, to ne znači da su se i svi borili protiv nacizma i fašizma, odnosno da su u borbu krenuli zbog političke odluke da se suprotstave nacističkoj i fašističkoj ideologiji, ili barem, nije to bilo presudno kao što se obično misli. Velike sile intervenisale su u rat jer jednostavno nisu mogle ništa drugo da urade a da ne izgube poziciju moći u tadašnjem svetskom poretku. Uradile su to kad nije više bilo moguće odlagati, odnosno kad je bilo jasno da će one postati uskoro meta napada, ili kad se to i desilo. To važi i za Sovjetski savez koji, iako je zvanična ideologija bila jedini istiniti protivnik fašizmu i nacizmu, u praksi se ponašao kao i svaka druga velika sila braneći svoje pozicije moći i sprovodeći svojevrstan imperijalizam, i ulazeći u rat u trenutku kad je bio napadnut.
Naime, 1938. godine su Francuska i Velika Britanija de facto odobrile hitlerovsku aneksiju velikog dela Čehoslovačke (ta aneksija je sledila aneksiji Austrije i prethodila konačnoj aneksiji Čehoslovačke, u kojoj su učestvovale i Poljska i Mađarska); Staljin, koji je bio izostavljen iz pregovora, sledeće godine je dogovorio sa Hitlerom podelu Poljske, pa aneksiju Besarabije i dela Finske. Nespremnost s kojom su sve velike sile dočekale rat nije samo rezultat ekomonskih poteškoća, nego činjenice da su svi pokušavali da rat s Nemačkom izbegnu i da nađu neki kompromis sa Hitlerom koji bi zadovoljio i njihove interese.
Da podsetimo: tada je Hitler već eliminisao svu internu opoziciju, a rasna politika je odavno pretila da će Jevreji biti uništeni. Ali niko nije intervenisao da bi spasio antinaciste ili Jevreje, nego da svoju imperiju sačuva od druge, nemačke imperije koja ih je napala ili koja će to ubrzo uraditi. Nema tu mnogo antifašizma.
Ako na taj način gledamo na pitanje pokreta otpora i na intervenciju velikih sila, jasno je da se polje antifašizma uveliko sužava. Na prvi pogled ne preostaje mnogo prostora da se razjasni šta je antifašizam i ko su antifašisti. Ipak, odgovor postoji: antifašisti su svi oni koji su zbog političkog ubeđenja slobodno stupili u borbu – oružanu ili ne – protiv fašizma i srodnih ideologija, odnosno nacizma i frankizma pre svega. Njihova borba nije nužno vezana za okupaciju, odnosno za borbu za oslobođenje, iako se te dve stvari često poklapaju. Njihove motivacije nemaju imperijalni karakter, nego emancipatorski: oni u borbu ne ulaze da bi proširili svoje države, čak protiv svojih država često i ratuju.
Španski građanski rat u tom smislu ostaje i ostaće zauvek najbolji i najilustrativniji primer prave, istinske antifašističke borbe: oko 40.000 ljudi iz celog sveta je došlo u Španiju da se bori protiv fašizma, a da pri tome ih niko nije naterao. Njihova uloga je bila veoma važna, ne samo u vojnom smislu. Iz Jugoslavije je otišlo oko 1.800 dobrovoljaca, dok je vlada Milana Stojadinovića pokušavala da spreči policijskim merama svakoga koji je odlazio u borbu protiv Franka. Oni koji su se vratili nastavili su borbu u domovini, zajedno sa mnogim mladim entuzijastima, radnicima, seljacima i gradskim intelektualcima. Među njima je bio i Žikica Jovanović Španac. Oni će 1941. podići ustanak u celoj Jugoslaviji: a 21. decembra partizani iz Srbije i Crne gore koji su već tada bili desetkovani usled teških borbi, formiraće Prvu proletersku brigadu, simbol Narodnooslobodilačke borbe i borbe protiv fašizma. Prvi i Drugi crnogorski bataljoni, Treći kragujevački, Četvrti kraljevački, Peti šumadijski i Šesti beogradski bataljon: njhovi borci oni su najbolji primer antifašizma u Srbiji i Jugoslaviji.
U tom smislu, ne može se ignorisati činjenica da je ogromna većina ljudi koji su se dobrovoljno borili u Španiji, upravo kao i partizani koji su u Jugoslaviji digli ustanak, bila politički opredeljena protiv fašizma, ali i protiv kapitalizma: znali su da je borba protiv fašizma nepotpuna ako istovremeno ne vode borbu protiv kapitalizma koji je fašizam oblikovao i kome je dodelio vlast. Osnovni aksiom jeste: fašizam je proizvod kapitalizma, odnosno ekstremna klasna reakcija koju kapitalizam koristi da bi se branio od komunizma.
Da se vratimo za trenutak na situaciju u Italiji, koju treba uvek imati u vidu kad se govori o fašizmu i antifašizmu. Oni koji su se od 1943. godine borili protiv Musolinijeve Socijalne Republike i nacističkih saveznika, a nisu bili antikapitalisti, uradili su to jer su hteli da vrate onaj stari kapitalistički sistem, možda bez monarhije i svakako osnovan na „demokratskim“ izborima. Shvatili su da je fašizam otišao predaleko i da mu se treba suprotstaviti, verovali su da je on rezultat nekakve moralne krize koju treba prevazići. Nisu delili ubeđenja da se fašizam ne može iskoreniti ako se ne iskoreni kapitalizam: i upravo zahvaljujući njima fašistička stranka je mogla da preživi, iako sa raznim internim promenama, i da fašističku ideologiju gura skoro netaknutu u 21. vek, dok su njene pristalice odavno postali sastavni deo političkog i državnog života demokratske Italije. Naime, poznato je da u Italiji posle 1945. godine nije doslo ni do kakve lustracije.
Ako prihvatimo dakle tu analizu o nastanku fašizma logično je zaključiti da ukoliko se kapitalizam ne iskoreni, klica fašizma će uvek ostati živa. Da bi se on aktivirao naravno su potrebni određeni preduslovi, pre svega duboka ekomoska kriza i strah od revolucionarnog „neprijatelja“, odnosno od komunizma i sličnih ideologija. Međutim, to ne znači da kapitalizam, naročito u onim zemljama gde je fašizam bio prisutan i preživeo Drugi svetski rat, bilo na vlasti (Španija), ili kao slobodna politička stranka (Italija), ili jednostavno kao teoretsko iskustvo, neće koristiti fašističke metode vladanja naročito protiv svojih političkih neprijatelja.
Tu leži istovremeno i suština pravog današnjeg antifašizma, koji ne može nikako da bude odvojen od antikapitalizma. Tu je i veza između nekadašnjih antifašista koji su se sa fašizmom direktno suočili, i današnjih antifašista koji se suočavaju sa borbom protiv neoliberalnog monstruma koji u sebi ima jasne elemente fašističkog načina vladanja i koji se može, u prisustvu pomenutih preduslova, pretvoriti u savremeni oblik fašizma. Nema više mesta za kolebanje: pravi antifašizam je i antikapitalizam, uvek je tako bilo i uvek će tako i ostati. Živeo 7. jul!